Πώς μπορεί να γράψει κάποιος «άποψη» για την Κυριακή του Πάσχα; Δεν είναι δυνατόν σε μια εβδομάδα όπου καθημερινά εξελίσσεται – σχεδόν σαν αρχαίο δράμα – η ιστορία των Παθών, να μιλά κανείς για τα πιο πεζά ζητήματα, όπως το Πρόγραμμα Σταθερότητας ή τα επιτόκια.
Κι όμως, τα πεζά αποτελούν κεντρικό χαρακτήρα της πνευματικής μας ζωής. Η πιο ριζική πνευματική αλλαγή στην ανθρώπινη ιστορία προήλθε από μια φαινομενικά απλή εξέλιξη. Με την ανακάλυψη της γεωργίας, οι άνθρωποι μετατράπηκαν από νομάδες-κυνηγοί σε αγρότες και άρχισαν να ζουν σε οικισμούς. Έτσι, έγινε το πιο ουσιαστικό βήμα για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Μάλιστα, πολλοί θεολόγοι θεωρούν πως το μεταφορικό μήλο της Εδέμ δεν σχετίζεται με τη σεξουαλικότητα, αλλά με την ανάπτυξη της γεωργίας και – λόγω αυτής – των μόνιμων οικισμών. Τότε, ακριβώς, χάθηκε η αθωότητα του ανθρώπινου γένους.
Το Πάσχα (το «πέρασμα» σε μια νέα πνευματική εποχή) δεν είναι άσχετο με την πεζή αυτή διαχείριση της από κοινού μας ύπαρξης στη γη. Η κοινωνικοποίηση – που είναι και η βάση της χριστιανικής πίστης – βοήθησε στην ανάπτυξη του αισθήματος της «ταύτισης» (empathy), ιδίως όταν οι άνθρωποι άρχισαν να γνωρίζουν τον θάνατο μέσα σε ένα περιβάλλον μόνιμων κοινωνικών δεσμών. Στην ταύτιση εντοπίζουν οι ανθρωπολόγοι και τις πρώτες νεκρώσιμες τελετές και τα πρώτα βήματα προς την πνευματική αναζήτηση και τη θρησκεία.
Οι άνθρωποι δεν ζούσαν πια υπό το «κράτος της φύσης», για το οποίο έγραφε ο Χομπς στο αριστουργηματικό «Λεβιάθαν», αλλά κάτω από το κράτος της κοινωνίας. Αυτή η κοινωνικοποίηση, μέσα από την οποία οι άνθρωποι αποκομίζουν μέγιστα οφέλη, έθεσε όμως και ένα μέγα πρόβλημα.
Δημιουργήθηκε η ανάγκη να αναπτυχθούν συστήματα διαχείρισης των κοινών πόρων, με ριζικές αλλαγές στα ιδιοκτησιακά δικαιώματα και περιορισμό του δικαίου της ισχύος: Ο πιο δυνατός δεν μπορούσε πλέον να απολαμβάνει ό,τι ήθελε. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκαν κανόνες, νόμοι και ταμπού, με τα οποία οι άνθρωποι διαχειρίζονταν τα κοινά. Εκ φύσεως, η ύπαρξη κανόνων, όμως, προϋποθέτει και την ταυτόχρονη δημιουργία ενός συστήματος επιβολής τους, με ποινές για την παραβίασή τους, αλλά και με αρχές που να τις επιβάλλουν. Γι’ αυτό και οι μεγάλοι θεολόγοι – πολιτικοί αναλυτές, από τον Άγιο Αυγουστίνο μέχρι τον Ράινχολντ Νίμπουρ, ανέπτυξαν τη θεωρία πως, ενώ ο άνθρωπος είναι κατά βάση «καλός», είναι καταδικασμένος να ζει σε έναν κόσμο άδικο, βασισμένο στην έμμεση ή άμεση βία, όπου η επιβολή αποτελεί τον κεντρικό ιστό της κοινωνίας.
Γι’ αυτό και η οικονομική διαχείριση έχει και μια σημαντική μεταφυσική πτυχή. Το σύστημα διαχείρισης της συμβίωσης των ανθρώπων είναι εγγενώς άδικο, ακόμα και ανήθικο, όπως αναλύουν πολύ πειστικά οι Νίμπουρ και Αϊζάια Μπερλίν, αφού στηρίζεται στην επιβολή κανόνων. Έτσι χάθηκε η αθωότητα της ανθρωπότητας πριν από περίπου 7.000 χρόνια. Από τότε αγωνιζόμαστε.
Από αυτή τη διαπίστωση προκύπτει και η συνειδητοποίηση πως η οικονομική ανάλυση δεν είναι απλώς κάτι το πεζό και «καθημερινό». Αντίθετα, τα οικονομικά, ως επιστήμη, ασχολούνται με τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία διαχειρίζεται τους κοινούς της πόρους, με το πώς προοδεύει, αναπτύσσεται και ευημερεί. Τα οικονομικά έχουν ταυτιστεί τα τελευταία χρόνια με την έννοια της διοίκησης επιχειρήσεων, με τα παράγωγα των κεφαλαιακών αγορών και με τη λογιστική αντίληψη των «κερδών» και των χρημάτων.
«Έχουμε μπερδέψει», έγραψε πρόσφατα ο Πολ Κρούγκμαν, «την ομορφιά με την αλήθεια». Έχουμε καταλήξει να θεωρούμε πως τα οικονομικά είναι μια «μαθηματική» επιστήμη, της οποίας στόχος είναι να αναπτύξει μοντέλα που να δείχνουν πώς να αυξηθούν τα κέρδη. Σήμερα, συνεχίζει ο Κρούγκμαν, «χρειαζόμαστε πυρηνικούς φυσικούς» για να επεξεργαστούμε τα μοντέλα των παραγώγων και να υπολογίσουμε πού θα πάει η αγορά. Τα μοντέλα αυτά είναι «όμορφα» γιατί οι μαθηματικές τους φόρμουλες πάντοτε βγαίνουν σωστές. Δεν είναι, ωστόσο, «αληθή».
Ας μην ξεχνάμε πως ο Μαρξ ζούσε στη φτώχεια, αν και δεν ήταν προλετάριος. Ο Άνταμ Σμιθ και ο Κέινς ήταν κάκιστοι επιχειρηματίες. Στις αναλύσεις τους, καμία από τις μεγάλες μορφές των οικονομικών δεν καταπιάστηκε με τα «λεφτά» ή με τα «κέρδη». Αντίθετα, ανέλυσαν τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν, το πώς συνεργάζονται, το πώς συναλλάσσονται και το πώς συνυπάρχουν σε μια κοινωνία. Εν συντομία, η ανάλυσή τους ήταν μάλλον φιλοσοφική παρά «μαθηματική». Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως συμβαίνει στο «Κεφάλαιο» του Μαρξ, στο «Περί Ηθικών Συναισθημάτων» του Άνταμ Σμιθ και σε ολόκληρο σχεδόν το έργο του Τζον Στιούαρτ Μιλ, το έργο τους κινήθηκε πολύ κοντά στο όριο μεταξύ του απτού και του μεταφυσικού.
Αυτή η «αλήθεια» έχει χαθεί, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στην οικονομία. Η απώλεια της ευρύτερης εικόνας των οικονομικών δεν ευθύνεται, φυσικά, για τη σημερινή οικονομική κρίση, αλλά για ένα ευρύτερο – ακόμα μεγαλύτερο – εκτροχιασμό, του οποίου τα αποτελέσματα μπορεί να μείνουν μαζί μας για γενιές και γενιές: Η επιστήμη που αναλύει τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε – ως κοινωνίες – τους κοινούς μας πόρους, έχει χάσει την επαφή της με τη φιλοσοφία, τις πολιτικές επιστήμες και την ιστορία, και έχει μεταφερθεί στη σφαίρα των μαθηματικών, τα οποία, από εργαλείο, έγιναν αυτοσκοπός.
Δεν είναι τυχαίο που οι θρησκείες του γένους του Αβραάμ συμπεριλαμβάνουν εκτενείς και συγκεκριμένους νόμους για τη διαχείριση των κοινών πόρων και τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους. Τόσο το Κοράνι και τα χαντίθ, όσο και η Παλαιά Διαθήκη, με πρώτιστο παράδειγμα το Λευιτικό, περιγράφουν τους τρόπους με τους οποίους οι πιστοί πρέπει να συναλλάσσονται, αλλά και τους κανόνες διαχείρισης των κοινών υποθέσεων και των κοινών πόρων. Πολύ θα ήθελα να έγραφα σήμερα για το Πρόγραμμα Σταθερότητας. Αλλά το Πάσχα προσφέρει μια ευκαιρία για να θυμηθούμε τα πιο βασικά. Χριστός Ανέστη!