Πριν από 1400 περίπου χρόνια, η μονοθεϊστική παράδοση των θρησκειών της γενιάς του Αβραάμ βρήκε μια νέα έκφραση, όταν ένας νεαρός, υιός του γένους των Κοραήδων, ισχυρίστηκε πως άκουε διά βοής αγγέλου τη φωνή του Θεού. Σήμερα, μια πτυχή της παράδοσης εκείνης, η οποία διέσωσε για όλους εμάς την αρχαία ελληνική γραμματεία και επέτρεψε την Αναγέννηση, αποτελεί, και πάλι, μια πηγή από την οποία μπορούν να αντληθούν μαθήματα.

Η ισλαμική τραπεζική δραστηριότητα, που έχει πια εδραιωθεί σε 51 χώρες παγκοσμίως, δεν έχει βιώσει τις μαζικές αποτυχίες του χρηματοπιστωτικού συστήματος των άλλων χωρών. Καταγράφει, μάλιστα, σταθερά κέρδη όπως και πέρσι, ενώ τα στοιχεία ενεργητικού της σημειώνουν αύξηση μέχρι και 15%, μέσα από τη συνεχιζόμενη επέκταση των τραπεζών που λειτουργούν κάτω από το καθεστώς της sharia. Μάλιστα, οι HSBC και Citibank έχουν ήδη ιδρύσει ισλαμικές θυγατρικές τράπεζες, ενώ όλο και περισσότεροι καφίρηδες (άπιστοι) στρέφονται σε ισλαμικές τράπεζες, από το Λονδίνο μέχρι την Κουάλα Λουμπούρ.

Παράγωγα, κεφάλαια αντασφάλισης, κερδοσκοπικές-σπεκουλαδόρικες κινήσεις, ακόμα και η χρέωση τόκου, απαγορεύονται ρητά στο Ισλάμ. Ωστόσο, μπορούν οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί του Ισλάμ να λειτουργήσουν με βάση μια σειρά από αρχές, στο επίκεντρο των οποίων είναι το καλώς νοούμενο συμφέρον της ευρύτερης ισλαμικής κοινότητας (umma). Έτσι, οι ισλαμικές τράπεζες είναι ελεύθερες να προσφέρουν ό,τι προϊόν επιθυμούν, νοουμένου ότι οι βασικές αρχές της θρησκείας του Ισλάμ θα ακολουθούνται, καθιστώντας αυτά τα προϊόντα χαλάλ. Ως αποτέλεσμα, βρίσκει κανείς πολλά χρηματοπιστωτικά προϊόντα που μπορούν να χαρακτηριστούν και ως «έκδοση χαλάλ» των κλασικών αντίστοιχών τους.

Όπως ήταν φυσιολογικό, οι ισλαμικοί χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, εντός των ορίων του Κορανίου και της παράδοσης των hadith, καινοτόμησαν όπως και οι υπόλοιποι. Τα προϊόντα τους, μάλιστα, δεν διαφέρουν ριζικά από τα προϊόντα εκείνα που έχουν καταστεί «τοξικά». Ωστόσο, ακόμα και μέσα από τα κόλπα που σχετίζονται με τα στοιχεία ενεργητικού και παθητικού και τα «ειδικά οχήματα», οι ισλαμικές τράπεζες δεν έδειξαν την ίδια ροπή προς την υπερβολή και την ασυδοσία. Μέγα ερώτημα είναι, σε μια εποχή που κολοσσοί καταρρέουν ακόμα, πώς ακριβώς έχουν διασωθεί.

Η διαφορά είναι πως οι ηθικοί περιορισμοί που επιβάλλονται θέτουν την ανάληψη ρίσκου στην καρδιά του ισλαμικού συστήματος. Η πιο βασική λειτουργία των τραπεζών που ακολουθούν τις αρχές της sharia, είναι πως η τράπεζα, αντί να «δίνει» δάνειο στον πελάτη, συμμετέχει στην ανάληψη ρίσκου από μέρους του, λειτουργώντας έτσι τρόπον τινά ως συνέταιρός του. Σε ένα επιχειρηματικό «δάνειο», για παράδειγμα, η ισλαμική τράπεζα, αντί να παραχωρεί κεφάλαια τα οποία λαμβάνει στη συνέχεια με τόκο, αποκομίζει μερίδιο στην επιχείρηση με τη συνεννόηση πως το μερίδιο αυτό θα αποπληρωθεί.

Στην αποπληρωμή συμπεριλαμβάνεται και η αυξημένη αξία που θα έχει η επιχείρηση, χάρη στις εργασίες που έχει χρηματοδοτήσει η τράπεζα. Σχεδόν, γίνεται μέτοχος.

Το αποτέλεσμα είναι πως οι ισλαμικοί χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί έχουν ένα ισχυρό κίνητρο να παραχωρούν δάνεια μόνο σε εκείνες τις επιχειρήσεις και τα άτομα που, κατά τη δική τους εκτίμηση, θα χρησιμοποιήσουν τα παραχωρηθέντα κεφάλαια για να αυξήσουν τη συνολική τους αξία: Το όφελος της τράπεζας είναι συνυφασμένο με την οικονομική μοίρα των πελατών της.

Οι δύο μαζί μοιράζονται τα κέρδη, αλλά και τις ζημιές, όταν αυτές προκύψουν. Με αυτό τον τρόπο, οι στρεβλώσεις που έχουμε δει, ιδίως στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία, από τη δομή των μπόνους, αλλά και η μαζική παραχώρηση δανείων σε αφερέγγυους δανειολήπτες έχουν αποφευχθεί. Ακόμα, πιο λογική και συμμαζεμένη είναι και η χρηματοδότηση της κατανάλωσης από τράπεζες.

Το μάθημα που έχουμε να αποκομίσουμε όσοι λειτουργούμε σε ένα προτεσταντικό οικονομικό σύστημα (κατά τον Βέμπερ), είναι απλό: Με την επιβολή ρητών αλλά ευέλικτων περιορισμών στη βάση ηθικών αρχών και του «κοινού καλού», οι τραπεζικοί οργανισμοί αναγκάστηκαν να καινοτομήσουν ούτως ώστε να μπορούν να παντρέψουν το τραπεζικό κέρδος με το όφελος των πελατών.

Ένα παρόμοιο συμπέρασμα προέκυψε και από τη δουλειά του μεγάλου Grameen, πατέρα του microfinance, ο οποίος αποκόμισε τεράστια κέρδη – και ένα Νόμπελ – παραχωρώντας δάνεια σε απελπισμένους χωρικούς του Μπαγκλαντές, στους οποίους κανένας άλλος δεν δεχόταν να παραχωρήσει δάνεια. Έτσι, όπως και οι ισλαμικές τράπεζες, απέδειξε διά παραδείγματος πως οι αυστηρές ηθικές αρχές δεν είναι ασυμβίβαστες με τα κέρδη του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των τραπεζιτών.

Την ίδια στιγμή, οι βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται το καπιταλιστικό σύστημα δεν έχουν αλλάξει. Οι αναλύσεις του Adam Smith στη «Θεωρία περί ηθικών συναισθημάτων» και στον «Πλούτο των Εθνών», όπου έγραφε πως η διαφάνεια πληροφοριών και η συνείδηση αποτελούν απαραίτητο συστατικό ενός επιτυχημένου καπιταλιστικού συστήματος, φαίνεται να έχουν ξεχαστεί στις ούτω καλούμενες «ανεπτυγμένες» χώρες. Αν κοιτάξουμε, όμως, στα «ανορθόδοξα» οικονομικά του Ισλάμ, μπορούμε να βρούμε μια λύση για τα προβλήματα των πιο ορθόδοξων οικονομικών συστημάτων που νομίζουμε πως έχουμε.